ارتباط پرولاکتین بالا و تومور هیپوفیز
پرولاکتین بالا یک مورد خطرناک است که ممکن است در آزمایش خون خود متوجه آن شده باشید و در پی داشتن علائم مرتبط با آن پزشک شما تشخیص بالابودن پرولاکتین را داده باشد. دلایل مختلفی برای بالابودن پرولاکتین وجود دارد که در این بین شایع‌ترین آن تومور هیپوفیز است. در این بخش همراه ما باشید تا درمورد علائم پرولاکتین بالا تا ارتباط آن با تومور هیپوفیز و روش‌های درمانی آن مانند جراحی آندوسکوپی تومور هیپوفیز توضیحات کاملی را ارائه دهیم.
آیا پرولاکتین بالا به معنای داشتن تومور مغزی است؟
پرولاکتین هورمونی است که توسط غده هیپوفیز، غده مهمی که در پایه جمجمه مغز قرار دارد، تولید می‌شود. از نظر شیمیایی پروتئینی است و وظیفه اصلی آن افزایش تولید شیر پس از زایمان و به دنبال تحریکی است که نوزاد در هنگام مکیدن روی سینه اعمال می‌کند.
هایپرپرولاکتینمی اختلالی است که با افزایش پرولاکتین در خون مشخص می‌شود و می تواند هم زنان و هم مردان را تحت تأثیر قرار دهد.
شایع‌ترین علت تولید بیش از حد پرولاکتین وجود یک تومور است که معمولاً خوش‌خیم است و غده هیپوفیز را تحت تأثیر قرار می‌دهد (پرولاکتینوم). هنگامی که به خصوص حجیم باشد می تواند با بسیاری از علائم دیگر (سردرد، مشکلات بینایی،…) همراه باشد که باعث می‌شود زن برای تشخیص با پزشک تماس بگیرد.
با این حال، افزایش سطح پرولاکتین می تواند دلایل دیگری نیز داشته باشد:
- داروهای ضدافسردگی (سه حلقه‌ای و SSRI)
- برخی از داروهای ضد روان‌پریشی (کلرپرومازین، هالوپریدول و…)
- تعدادی از داروها برای کنترل فشار خون (به عنوان مثال آنتاگونیست‌های Ca مانند نیفدیپین)
- داروهای زخم (آنتاگونیست‌های H2 که امروزه کمتر استفاده می‌شود، مانند فاموتیدین)
- ضد تهوع و پروکینتیک (متوکلوپرامید، لووسولپیراید و…)
- مسکن‌های مخدر
- استروژن برای درمان علائم یائسگی
- استفاده از محصولات گیاهی مانند شنبلیله، تخم رازیانه و شبدر قرمز
- تحریک نوک سینه (ناشی از ایجاد اسکارهای جراحی، زونا، شیردهی یا به‌سادگی لباس زیر که خیلی تنگ است)
- اختلالات خواب (سطح پرولاکتین در شب در بالاترین حد است)
- کم‌کاری تیروئید (تیروئید کمتر از حد معمول فعال است)
- اختلالات مزمن کبد و کلیه
- در حدود یک سوم موارد هیپرپرولاکتینمی امکان ردیابی علت وجود ندارد.
علائم پرولاکتین بالا
در زنان، علائم احتمالی هیپرپرولاکتینمی عبارت‌اند از:
- کاهش تولید پروژسترون پس از تخمک‌گذاری، همراه با بی‌نظمی‌های بعدی قاعدگی
- الیگومنوره (نادرتر از سیکل قاعدگی معمول)
- آمنوره (قطع چرخه قاعدگی)
- گالاکتوره (تولید شیر بدون توجه به زایمان)
- خشکی واژن
در مردان، علائم احتمالی هیپرپرولاکتینمی عبارت‌اند از:
- گالاکتوره (تولید شیر) و ژنیکوماستی (توسعه بیش از حد سینه)
- ناتوانی جنسی
- کاهش میل
- ناباروری
- کاهش توده عضلانی
- کاهش حجم مو
تومور هیپوفیز (پرولاکتینوم)
غده هیپوفیز یک غده کوچک لوبیایی‌شکل است که در پایه مغز قرار دارد. علیرغم اندازه کوچک آن، تقریباً بر هر قسمت از بدن تأثیر می‌گذارد، هورمون‌های آن در تنظیم عملکردهای مهمی مانند
- رشد
- فشار خون
- و مکانیسم‌های مختلف مربوط به تولید مثل.
تومورهایی که غده هیپوفیز را تحت تأثیر قرار می‌دهند عموماً آدنوم هستند، یعنی خوش‌خیم، در حالی که تنها در 0.2 درصد موارد بدخیم (کارسینوم) هستند. به همین علت پاسخ به درمان این تومور عالی است و در برخی موارد نیاز به جراحی دارد.
پرولاکتینوما یک تومور خوش‌خیم غده هیپوفیز است و یکی از انواع مختلف تومورهایی است که می تواند در این محل ایجاد شود. ویژگی خاص این تومور، تولید مقادیر بیش از حد پرولاکتین است که اثر اصلی آن کاهش سطح سایر هورمون‌های جنسی، استروژن در زنان و تستوسترون در مردان است.
علائمی که این وضعیت را مشخص می‌کند دقیقاً به تولید بیش از حد پرولاکتین (به عنوان مثال تولید شیر و بی‌نظمی چرخه قاعدگی در زنان، اختلال نعوظ در مردان) و فشار وارد شده توسط تومور به ساختارهای اطراف (مثلاً مشکل در بینایی) اشاره دارد.
علائم تومور هیپوفیز
شایع‌ترین علائم پرولاکتینوما عبارت‌اند از:
- سردرد (سردردی) که به داروهای سنتی پاسخ نمی‌دهد.
- اختلالات بینایی ناشی از فشرده‌شدن کیاسم بینایی (تاری دید، کاهش حدت بینایی)
- ناباروری
- کاهش میل جنسی
- گاهی اوقات نیز اضطراب و افسردگی
اما در بسیاری از موارد آدنوم به خصوص در مردان کاملاً بدون علامت است.
هر گونه علائم و نشانه‌های موجود اساساً از موارد زیر ناشی می‌شود:
- مقدار زیاد پرولاکتین در خون (هیپرپرولاکتینمی)
- فشار بر بافت‌های اطراف هنگامی که تومور بزرگ است، مانند کیاسم بینایی
از آنجایی که افزایش پرولاکتین می تواند سیستم تناسلی را مختل کند، برخی از تظاهرات مختص هر دو جنس است (در زنان علائم معمولاً زودتر ظاهر می‌شوند، مثلاً در حضور آدنوم های کوچک).
تشخیص
در صورت بروز علائم مشکوک، احتمالاً به بیمار توصیه می‌شود که آزمایش خون برای تشخیص غلظت پرولاکتین در گردش خون انجام دهد. در صورتی که مقادیر بالاتر از حد طبیعی یافت شود، برای بیمار بررسی هورمون‌های تیروئید تجویز می‌شود، زیرا اغلب علت آن در اختلال عملکرد تیروئید است.
در مورد تیروئیدی که عملکرد طبیعی دارد، احتمالاً MRI برای برجسته‌کردن وجود احتمالی تومور هیپوفیز و تعیین اندازه آن تجویز می‌شود. اگر تشخیص تأیید شود، ممکن است معاینه چشم برای بررسی اختلالات احتمالی بینایی ضروری باشد.
مراقبت و درمان تومور هیپوفیز
اهداف اصلی درمان پرولاکتینوما و کاهش سطح آن در نظر گرفته شده است:
- کاهش سطح پرولاکتین در گردش
- کاهش اندازه تومور (در صورت لزوم)
- رفع هرگونه نقص بصری
- بازگرداندن عملکرد طبیعی غده هیپوفیز
با پیگیری این اهداف، هر گونه علائم برطرف می‌شود و از عوارض احتمالی نیز جلوگیری می‌شود. در صورت امکان، بنابراین در مورد تومورهای کوچک، درمان اساساً دارویی است، در حالی که در مورد تومورهای بزرگ‌تر می‌توان به مداخلات تهاجمی‌تر متوسل شد و گاهی اوقات لازم است.
داروها
داروهای خوراکی اغلب می‌توانند تولید پرولاکتین را کاهش داده و علائم را از بین ببرند. داروهای خط اول اثرات دوپامین را تقلید می کنند، ماده‌ای که توسط مغز برای کاهش تولید پرولاکتین استفاده می‌شود، اما برخلاف آن بسیار قوی‌تر و ماندگارتر هستند. رایج‌ترین آنها بروموکریپتین (Parlodel®) و کابرگولین (Dostinex®) هستند.
بروموکریپتین به ویژه در زنانی که به دنبال بارداری هستند ترجیح داده می‌شود.
سرگیجه، حالت تهوع و گرفتگی بینی از عوارض شایع این داروها هستند، اما اغلب با شروع درمان با دوز بسیار کم و افزایش تدریجی آن می‌توان آنها را به حداقل رساند. کابرگولین دارای عوارض جانبی کمتر و شدیدتر است، اما گران‌تر از بروموکریپتین و جدیدتر است، بنابراین ایمنی طولانی مدت آن به خوبی ثابت نشده است. موارد نادری از آسیب دریچه قلب به دلیل کابرگولین رخ‌داده است. برخی از افراد ممکن است در حین مصرف این داروها رفتارهای اجباری مانند قمار ایجاد کنند.
اگر دارو به طور مؤثری تومور را کوچک کند و سطح پرولاکتین در دو سال بعد طبیعی بماند، پزشک ممکن است تلاش برای توقف درمان را توصیه کند.
با استفاده از این داروها، کاهش اندازه پرولاکتینوما و بازیابی سطح هورمونی طبیعی تقریباً در 4 بیمار از 5 بیمار مشاهده می‌شود. مهم است که درمان به طور ناگهانی قطع نشود، بلکه همیشه تحت نظارت پزشکی باشد، زیرا غلظت پرولاکتین در خون را بررسی می‌کند تا افزایش‌های جدید را برجسته کند.
عمل جراحی
اگر درمان دارویی به اندازه کافی مؤثر نباشد یا توسط بیمار تحمل نشود، جراحی برای برداشتن تومور هیپوفیز ممکن است به یک گزینه مناسب تبدیل شود. در برخی شرایط ممکن است لازم باشد این دو رویکرد دارویی و جراحی ترکیب شوند.
در بیشتر موارد، جراح تومور را با عبور از حفره‌های بینی خارج می‌کند، در حالی که نیاز به دسترسی مستقیم از جمجمه نادرتر است
به خصوص در مورد اول، احتمال بروز عوارض کم است، زیرا در حین عمل هیچ ناحیه دیگری از مغز لمس نمی‌شود و هیچ جای زخم قابل‌مشاهده‌ای باقی نمی‌ماند.
جراحی آندوسکوپی هیپوفیز (ترانس‌فنوئیدال)
جراحی آندوسکوپی از طریق بینی برای برداشتن تومورها از غده هیپوفیز و پایه جمجمه انجام می‌شود. در این جراحی کم تهاجمی، جراح یک آندوسکوپ کوچک با دوربین و نور را از سوراخ‌های بینی عبور می‌دهد تا تومورها را خارج کند. تومورهای هیپوفیز می‌توانند باعث مشکلات هورمونی و از دست دادن بینایی شوند. برداشتن تومور اغلب مشکلات بینایی را معکوس می‌کند و تعادل هورمونی طبیعی را بازیابی می‌کند. جراحی آندوسکوپی هیپوفیز روشی کمتر تهاجمی در مقایسه با جراحی سنتی است.
جراحی آندوسکوپی هیپوفیز ممکن است شامل موارد زیر باشد:
- برداشتن تومور؛ تومور در غده هیپوفیز با کمک آندوسکوپ برداشته می‌شود. این می تواند به بازیابی تنظیم طبیعی هورمون‌ها کمک کند.
- ترمیم هیپوفیز؛ جراح ممکن است بافت هیپوفیز را ترمیم کند تا اطمینان حاصل شود که هیپوفیز به عملکرد طبیعی خود ادامه می‌دهد.
- کنترل خونریزی؛ خطر خونریزی در حین جراحی هیپوفیز وجود دارد. برای به حداقل رساندن این خطر می‌توان از روش آندوسکوپی استفاده کرد.
- درمان سایر مشکلات هیپوفیز؛ جراحی آندوسکوپی ممکن است برای درمان سایر ناهنجاری‌های غده هیپوفیز نیز استفاده شود.
جراحی آندوسکوپی هیپوفیز چگونه انجام می‌شود؟
برای عمل ابتدا باید تکنیک آندوسکوپی مشخص شود و سپس بیمار برای جراحی آماده شود. قبل از جراحی که با ورود از طریق بینی شروع می‌شود، بیمار باید تحت معاینه بینی و سینوس قرار گیرد. اگر در معاینه علائمی مانند عفونت در سینوس‌های بیمار، مشکلات بویایی، ترشحات بینی و سردرد مشاهده شد، ابتدا باید برای رفع این اختلالات اقدام به درمان کرد. با این حال، قبل از جراحی آندوسکوپی تومور هیپوفیز، بیماران باید آزمایشات زیادی را همراه با معاینه فیزیکی و معاینه عصبی انجام دهند. نحوه انجام عمل آندوسکوپیک تومور هیپوفیز به بیمار توضیح داده شده و به بیمار اطلاع داده می‌شود.
سیستم‌های فن آوری به نام ناوبری و آندوسکوپ در جراحی آندوسکوپی هیپوفیز استفاده می‌شود که یک جراحی مفصلی است که توسط جراح مغز و اعصاب و متخصص گوش و حلق و بینی انجام می‌شود. متخصص گوش و حلق و بینی اولین جراحی است که عمل جراحی را شروع می‌کند و از سینوس با آندوسکوپ شروع می‌کند و به غده هیپوفیز واقع در پشت مغز می‌رسد. از اینجا، جراح مغز و اعصاب به طور کامل تومور را خارج می‌کند و عمل جراحی را پایان می‌دهد. در برخی موارد بعد از عمل نیازی به گذاشتن تامپون در بینی نیست. بافت آسیب‌دیده داخل در حین عمل را می‌توان با تکنیک‌های مختلف ترمیم کرد. پس از عمل، بیمار در مدت کوتاهی مرخص می‌شود و می تواند به‌سرعت بهبود یابد و به زندگی عادی خود بازگردد.
مزایای جراحی آندوسکوپی هیپوفیز چیست؟
می‌توان مزایای جراحی آندوسکوپی هیپوفیز را به شرح زیر برشمرد:
- روشی کمتر تهاجمی نسبت به جراحی باز سنتی ارائه می‌دهد.
- خونریزی کمتر که به ایمن‌تر شدن جراحی کمک می‌کند.
- اقامت کوتاه‌تر در بیمارستان، بسیاری از بیماران ممکن است در همان روز مرخص شوند یا ممکن است فقط چند روز در بیمارستان بمانند.
- بهبودی سریع‌تر در نتیجه یک جراحی کمتر تهاجمی. ممکن است درد کمتری را تجربه کنند و سریع‌تر به فعالیت‌های روزانه بازگردند.
- آندوسکوپ‌ها تصاویری با وضوح‌بالا ارائه می‌دهند که به جراح اجازه می‌دهد دید بهتری از میدان عمل داشته باشد. این مسئله می تواند به حذف تومور با دقت بیشتر کمک کند.
- از آنجایی که جراحی آندوسکوپی هیچ برشی بر روی پوست ایجاد نمی‌کند، باعث ایجاد جای زخم کمتر می‌شود.
- جراحی‌های هیپوفیز گاهی اوقات می تواند باعث مشکلات زیبایی مانند تورم صورت یا خونریزی بینی شود. جراحی آندوسکوپی می تواند چنین مشکلاتی را به حداقل برساند.
- جراحی‌های آندوسکوپی معمولاً خطر عوارض کمتر دارند. به ویژه، خطر عفونت ممکن است کاهش یابد.
- بیماران جراحی آندوسکوپیک هیپوفیز ممکن است درد کمتری را نسبت به جراحی سنتی تجربه کنند.